Эртний нийслэл Хархорум хотыг сэргээн байгуулах зарлиг гарсантай холбогдуулан Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ухнаагийн Хүрэлсүхийн хэлсэн үгийг хүргэж байна.

“Их Монгол Улсын гал голомтыг сахин суугаа манай улсын ард иргэд ээ. Дэлхий даяар тархан суугаа элэг нэгт монгол ахан дүүс ээ. Эрхэм хүндэт зочид оо.

Та бүхэнд Үндэсний эрх чөлөө, тусгаар тогтнолоо сэргээсний түүхт 111 жилийн ой, өлзий дэмбэрэл бүрдсэн энэ сайхан өдрийн мэндийг өргөн дэвшүүлье.

Эдүгээгээс 800 жилийн тэртээ, Эзэн Чингис хаан их ор суусан 15 дугаар он, Цагаан луу жил буюу нийтийн тооллын 1220 онд Их хаан Их Монгол Улсын нийслэл Хархорум хотыг монгол түмний ариун гал голомт, Орхон голын уудам хөндийд байгуулах зарлиг буулгаж байсан түүхтэй.

Орхон голын хөндий нь нүүдэлчдийн анхны төрт улс болох Хүннү гүрний Луут хот, Уйгурын Хар балгас, Тахай балгас хэмээх нийслэл хотууд сүндэрлэж байсан манай улсын түүх, соёл, төрт ёсны голомт нутаг байсан юм.

Хархорум хотыг цогцлоон хөгжүүлэх Их хааны үйл хэргийг Өгэдэй хаан нэр төртэй үргэлжлүүлж, Гүюг, Мөнх хааны үед хотын суу алдар дэлхий даяар түгэн мандсан түүхтэй билээ.

Эзэн Чингис хаан болон түүний залгамжлагчид Евроазийн өргөн уудам нутагт өрнө дорнын олон үндэстэн хоорондын дайн тулаан, зөрчил тэмцэлдээнийг зогсоож, дэлхий ертөнцөд “Монголын их амар амгалан”-г тогтоон, улс түмнүүдийн харилцаа холбоо, эе эвийг бэхжүүлж, оюун санаа, шашин шүтлэг, худалдаа арилжаа, соёл, урлаг, шинжлэх ухаан хийгээд тухайн үеийн хүний нийгэм хөгжин дэвжих таатай нөхцөлийг бүрдүүлж чадсан.

Их Монгол Улс тухайн цаг үед дэлхийн улс төр, эдийн засгийн төв байсныг гэрчлэх түүх, соёлын өв бол эртний нийслэл Хархорум хот юм.

Хархорум хотод олон газрын эрдэмтэн мэргэд, уран бүтээлчид, гар урчууд, худалдаачид, орон орны хаад язгууртны элч төлөөлөгчид аж төрж, морилон саатдаг дэлхийн соёл иргэншлүүдийг холбосон гүүр, Евразийн худалдаа арилжааны төв байсан юм.

Хархорум хотод хийсэн археологийн судалгаанаас харахад, Эзэнт гүрэн нь хот сууринтай, нарийн зохион байгуулалт бүхий засаг захиргааны нэгжтэй, соёл, боловсрол өндөр төвшинд хөгжсөн, шашин, соёлын олон янз байдлын ардчилсан зарчим тогтож байсан нь илэрхий байна.

Мөн өрнө, дорныг холбосон Хархорум хотод Ислам, Христос, Буддын зэрэг олон шашинтан нэг дор зэрэгцэн амьдарч, худалдаа наймаа хийж, өөр хоорондоо ойлголцон, дайн байлдаан, зөрчил тэмцэлгүй амар амгалан аж төрөх боломжтойг нотлон харуулсан, хүн төрөлхтний түүхэн дэх “Энх тайвны бэлгэ тэмдэг” байсан гэж хэлж болохуйц хот байлаа.

Хархорум хотын талаар Ромын пап IV Иннокентийн элч Плано Карпини, Персийн түүхч Ата-Малик Жувейни, Францын хаан IX Людовикийн төлөөлөгч Гийом де Рубрук, Италийн худалдаачин Марко Поло, Ираны түүхч Рашид ад-Дин зэрэг дэлхийн нэртэй түүхч эрдэмтэд, элч төлөөлөгчдийн ном бүтээл, аяллын тэмдэглэл, түүнчлэн “Монголын нууц товчоон”, “Юань Улсын судар”, “Мин Улсын судар” зэрэг чухал түүхэн сурвалж, “Хархорумын гэрэлт хөшөө” зэрэгт тодоор тэмдэглэгдэн үлдсэн байдаг.

Тухайлбал, Гийом де Рубрук “Хархорум хотыг орд харш, засаг захиргааны байшин барилгуудтай, олон улс орны Амбан сайдын төлөөлөгчийн газартай, худалдаа наймааны захууд, гар урлал, үйлдвэрийн газруудтай космополитан буюу олон соёлын дэлхийн хот” хэмээн тодорхойлж байжээ.

Мөн Сирийн түүхч Аль-Умари 1340 онд Хархорум хотыг дүрслэн бичихдээ “… гайхамшигтай сайхан хот, Эзэн хааны цэргийн дийлэнх нь байрладаг томоохон хуаран, үнэт гоёмсог, сүлжмэл эдлэл, тансаг эд агуурсын төв” гэжээ.

Дээрх түүхэн сурвалжийн мэдээ сэлтэд үндэслэн Германы нэрт археологич, профессор Ханс-Георг Хюттель “Хархорум хот Монголын Их эзэнт гүрний нийслэл хот болохын хувьд Эзэнт гүрний харьяанд байсан олон үндэстэн угсаатны соёл, шашин шүтлэгийн янз бүрийн урсгалыг өөртөө агуулж байсан халуун цэг, дундад зууны үеийн Төв Азийн ертөнц дэх дахин давтагдашгүй онцлог бүхий төвлөрөл байсан юм.

Аливаа шинэлэг таньж мэдэхгүй юм бүхэнд туйлын нээлттэй, хүлээцтэй ханддаг Монголын хаадын хичээл зүтгэлээр Хархорум хот нь XIII-XIV зууны үеийн олон соёлын нэгдэл болж байсан” гэж бичсэн байдаг.

Олон зуун түүхэн сурвалж, археологийн судалгааны баримт нотолгоонд үндэслэн ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвийн хороо 2004 онд Орхоны хөндийн түүх, соёлын дурсгалуудыг хүн төрөлхтний түгээмэл үнэ цэнт соёлын өв мөн болохыг хүлээн зөвшөөрч, “Соёлын дурсгалт газар” ангиллаар Дэлхийн өвийн жагсаалтад бүртгэн авсан билээ.

Их эзэн Чингис хаан болон түүнийг залгамжилсан их хаадынхаа үйл хэргийг бид судлан шинжилж, хадгалан хамгаалж, улс орондоо төдийгүй дэлхий ертөнцөд сурталчлан таниулж, түгээн дэлгэрүүлэх нь Эзэн хаанаараа овоглосон Их Монгол Улсын гал голомтыг сахин суугаа бидний эрхэм үүрэг мөн.

Тиймээс өвөг дээдсийн байгуулсан төрт ёс, түүх, соёлын үнэт зүйлийг шингээсэн, тогтвортой хөгжлийн зорилтуудад нийцсэн, нүүдлийн болон суурин соёл, уламжлалыг орчин үеийн чиг хандлагатай хослуулсан, түүх, соёл, аялал жуулчлалын жишиг, эко хот байдлаар Хархорум хотоо сэргээн байгуулах нь түүхэн ач холбогдолтой үйл хэрэг хэмээн үзэж байна.

Монгол Улс “Алсын хараа 2050” урт хугацааны хөгжлийн бодлогодоо түүхийн өв соёлыг судлах, сурталчлах, хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоог бүрдүүлэх болон бүсчилсэн хөгжлийг эрчимжүүлэх зорилгоор “2021-2030 онд Орхоны хөндийд шинэ хотын байршлыг тодорхойлж, Техник, эдийн засгийн үндэслэл, хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө боловсруулж, бүтээн байгуулалтын ажлыг эхлүүлнэ” гэж заасан.

Ялангуяа, төвлөрлөөс үүдэлтэй нийгэм, эдийн засаг, хүний эрүүл мэнд, байгаль экологийн хүндрэлтэй асуудлууд өдөр ирэх тусам нэмэгдэж байгаа өнөөгийн нөхцөлд хүн амын эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлийг бүрдүүлсэн, нийгмийн суурь үйлчилгээг хангасан, суурьшлын шинэ бүсүүдийг байгуулах нь нэн чухал байна.

Дэлхийн жишигт нийцсэн түүх, соёл, аялал жуулчлалын жишиг болсон эко хот бүтээн байгуулах нь манай орны хөгжилд нэн шаардлагатай бөгөөд олон улсын хамтын нийгэмлэгийн дэмжлэгийг авах, гадаад улс орнуудын хөрөнгө оруулалтыг татах нэгэн шинэ чиглэл гэж үзэж байна.

Хархорум хот ирээдүйн Монгол Улсын хөгжил цэцэглэлтийг илтгэсэн, оюун санаа, шинжлэх ухаан, соёл, боловсрол, аялал жуулчлал, нийгэм, эдийн засгийн XXI зууны хөгжлийн шинэ төв болох боломжтой юм.

Тиймээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Их эзэн Чингис хааны мэндэлсний 860 жилийн ойг тохиолдуулан Монголын эртний төрт улсуудын ариун гал голомт болсон дэлхийн үнэт өв – Орхоны хөндийн түүх, соёлын дурсгалт газар нутагтаа Их Монгол Улсын нийслэл Хархорум хотыг сэргээн байгуулах зарлиг гарган, Засгийн газарт чиглэл болгож байна.

Засгийн газар шинэ хот байгуулах асуудлыг нэн яаралтай судалж, хууль тогтоомжийн хүрээнд төслүүдийг Монгол Улсын Их Хуралд өргөн барих, эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх, хотын хөгжлийн төлөвлөлт, Техник, эдийн засгийн үндэслэлийг шинжлэх ухаанчаар, орчин үеийн чиг хандлагатай нийцүүлэн цаг хугацаанд нь боловсруулах шаардлагатай байна.

Хархорум хотыг сэргээн байгуулах нь асар том бүтээн байгуулалт бөгөөд ихээхэн цаг хугацаа, төсөв хөрөнгө, нөр их хөдөлмөр, зүтгэл шаардагдах нь ойлгомжтой.

Гэвч монголчууд бид төр, засаг, ард түмнээрээ нэгдэн нийлж, нэгэн зорилгын төлөө тууштай зүтгэх аваас монгол хүний ур ухаан, хүч чадал, өвөг дээдэс, Их Монгол Улсынхаа ариун гал голомт болсон Хархорум хотыг сэргээн байгуулж чадна гэдэгт итгэл төгс байна.

Хархорум хотыг сэргээн байгуулах их үйл хэрэгт монгол хүн бүрийн хичээл зүтгэл, төр, хувийн хэвшил, баялаг бүтээгчдийн хамтын ажиллагаа, харилцан ойлголцол, эв нэгдэл хамгийн чухал.

Түүхэн хотыг сэргээн байгуулах ажилд санал, санаачилга, идэвх зүтгэл гарган ажиллаж ирсэн үе үеийн Ерөнхийлөгч, төр, нийгмийн зүтгэлтнүүддээ гүн талархал илэрхийлье.

Хархорум хотын бүтээн байгуулалт монгол түмний эв нэгдэл, сүр хүчний бэлгэдэл, сайн цагийн угтал болон дахин сүндэрлэж, өнгөрсөн, одоо, ирээдүй гурван цагийн алтан хэлхээнд өнө мөнхөд батжин оршиж, Монгол төрийн гал голомт үеийн үед мандан бадрах болтугай.

Мөнх тэнгэрийн хүчин дор Монгол Улс мандан бадрах болтугай.”