Монгол Улсын Ерөнхийлөгч У.Хүрэлсүхийн Бүгд наймардах Чех, Бүгд найрамдах Польш улсуудад хийсэн төрийн айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтаж “МОРИН ХУУРЫН ГАЙХАМШИГТ АЯЛГУУ”-г Төв Европын зүрхэнд эгшиглүүлэх хүндтэй үүргийг Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Т.Намсрайжавын нэрэмжит улсын филармонийн төрийн тэргүүн зэргийн “Чингис хаан” одонт морин хуурын найрал, уран бүтээлчид гүйцэтгээд эх нутгийн зүг “Хубилай хаан” нисэх хөлгөөр буцах замд бид тааралдан цөөн хором ярилцлаа. Гэрийн хоймороос Төрийн хойморт заларсан аугаа их Морин хуураа бид тив алгасан тэнгэрээр зөөж, төв Европын ерөнхийлөгчийн ордонд эгшиглүүллээ. Энэ бол түүхэн хувь заяа. Монгол төр, Монгол төрийн тэргүүн соёл урлагийн салбарынханыгаа дэмжиж, хамтран ажиллаж байгаад урлагийн салбарынхан ам сайтай байлаа. Морин хуурын найрлыг удирдаж явсан урлагийн гавьяат зүтгэлтэн С.БАТТУЛГАТАЙ ярилцлаа.

Төрийн тэргүүний айлчлалын бүрэлдэхүүнд багтаж Чехийн алдарт “Прагийн шилтгээн” ордон болон үндэсний театрт нь морин хуурын чуулгынхан тоглолоо. Мэдээж онцгой сонин үйл явдал. Үүний гол зорилго, үзэл санааг та хэрхэн хүлээн авч байна вэ?

Төрийн тэргүүний хилийн чинад дахь төрийн айлчлалын хүрээнд бодлогын, улстөр, нийгэм эдийн засгийн, соёлын гээд олон талт үйл ажиллагаа явагддаг. Эдгээрт төрийн тэргүүний хүндэтгэлийн тоглолтыг манай морин хуурын найрал зохион явуулдаг. Өмнөх төрийн тэргүүнүүд соёл урлагийнханыг авч явдаг байсан. Улсын филармонийн морин хуурын найрлыг У.Хүрэлсүх Ерөнхийлөгч онцгойлон анхаардаг болсон. Төрийн тэргүүний зүгээс эх оронч, эх түүх, эх соёлоо багтаасан Монголын ард түмний оюун санааны үнэт өв болсон Морин хуур чуулгыг өндөр ач холбогдол өгч төрийн тэргүүн зэргийн “Чингис хаан” одонгоор шагнасан. Төрийн том шагнал хүртсэнтэй холбогдуулан Ерөнхийлөгчийн зарлиг, Засгийн газрын тогтоол батлагдсан. Морин хуурын чуулга маань өргөжиж найрал болсон. Агуулга, чанар, уран бүтээлийн хувьд нэг шат ахисан гэсэн үг. Ач холбогдолын хувьд маш ойлгомжтой. Эрт дээр үеэсээ, Монгол түмэн мандан бадарч, гандан буурч байх үедээ ч тэр мориноосоо огт буугаагүй ард түмэн. Тийм учраас морио төрийнхөө сүлдэнд мөнхөлж, морин хуураа төрийн хөгжим болтол нь хүндэтгэдэг. Оюун сэтгэлгээний хувьд ч, соёлын хувьд ч хэзээ ч доройтож байгаагүй. Тийм учраас ингэж онцолж, Ерөнхийлөгч гадаад айлчлалынхаа бүрэлдэхүүнд биднийг багтаасан гэж бодож байна. Хоёр улсын гадаад харилцааны салбарт, дипломат аргаар шийдэж чадаагүй улс төрийн хэлэлцээрийг зөөлөн хүчний бодлого буюу соёл урлагаар дамжуулан шийдэж байсан арвин туршлага байдаг. Хоёрдугаарт, соёл урлаг гэдэг бол тухайн улс орны хүн ардын оюун санааны их өв, дээж учраас бидний санаа бодол, үүх түүх, зан заншил, авьяас билэг ийм шүү гэдгээ онцгойлон илэрхийлдэг. Гуравдугаарт, тухайн улсад ажиллаж амьдарч байгаа элэг нэгт монголчууддаа эх оронтой нь уулзуулсан шиг тийм дотно танил мэдрэмжийг өгдөг. Гадаад улсад янз бүрийн шалтгаантай олон мянган монголчууд минь амьдарч, аж төрж байгаа. Нэг хүн байсан ч тэнд бага эх орон минь бий юм шүү дээ. Тэгэхээр хилийн чинад дахь эх орондоо очиж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Түүнээс гадна тухайн улсын иргэдийг соёлын мэдрэмжийг хүндэтгэж, өөр өөрийнх нь онцлогт тохирсон өвөрмөц, гойд бүтээлүүд манай хөгжимчид тоглодог. Харилцан хүндэтгэл гэж ойлгох хэрэгтэй. Урлаг гэдэг бол маш хүчтэй. Ард түмний урам зоригийг сэрээж, эрч хүчийг бадраадаг өвөрмөц онцлогтой зүйл. Дэлхийн нэгдүгээр дайнд хойд хөрш Оросууд улс орон нь дайнтай, иргэд нь хүнд нөхцөлд байхад театрт барьж байсан шүү дээ. Эндээс харахад соёл урлаг бол хүн төрөлхтөнд хамгийн хүчтэй нөлөөтэй, ард түмний ухамсарыг сэргээдэг гайхалтай зүйл байхгүй юу?

 Монгол хүний зүрхнээс, тархинаас гарсан МОРИН ХУУРЫН АЯЛГУУ дэлхийн хэмжээний аялгуу болчихлоо. Яг л дэлхий дахинаа алдарт Моцартын бүтээл, Шопений бүтээлүүд эгшиглэдэгтэй адилхан боллоо шүү, тийм ээ?

Тэгэлгүй яахав. Анх морин хуурын чуулга байгуулагдахад тухайн үеийн Ерөнхийлөгчийн зарлиг гарч байсан юм билээ. Маш товчхоноор илэрхийлбэл морин хуурыг гэрийн хоймороос төрийн хойморт гаргалаа гэж ярьж байсан. Гэрийн хоймороос төрийн хойморт залрах хүртэл маш урт замыг туулсан бол одоо дэлхийн хойморт заларч байна. Үүний цаана зөвхөн гэрийн найр, төл мал авахуулахад, хурим хийхэд эгшиглүүлдэг байсан хуурыг одоо монголчууд бүгдээрээ хуурддаг болсон. Улам бүр шат ахиад дэлхий дахинд энэ хуурын аялгууг сонсдог, морин хуурын найрлын тоглолтыг үздэг, таашаадаг болсон, гадны иргэд, уран бүтээлчид морин хуур сурдаг болж байна. Төрийн айлчлалын хэлбэрээр, бие даасан аялан тоглолт хэлбэрээр ч бүгдийг нь тооцвол хилийн чанад дахь 100 дахь удаагийн аялан тоглолт. Тоглосон тоо нь 1000 орчим болж байна. Морин хуурын чуулга байж байгаад одоо морин хуурын найрал болж өргөжсөний анхны гадаад дахь тоглолт болж буйгаараа түүхэн ач холбогдолтой.

Төрийн айлчалын хүндэтгэлийн тоглолтод зөвхөн морин хуурын найрал хөгжимчид бус манай улсын өмнөө барьдаг залуу дуучид, мөн Польш, Чех улсад сурч байгаа хөгжмийн урлагийн суралцагчид багтсан нь онцлог байлаа. Европ бол тэр чигтээ сонгодог урлагийн эх орон шүү дээ?

Яг үнэн. Онцлог, шинэлэг зүйлээр баялаг сайхан аялал, сайхан тоглолт боллоо. Зөвхөн манай морин хуурын найрал хөгжмийн уран бүтээлчдээс гадна дуурь бүжгийн эрдмийн театрын гоцлооч, манай улсын шилдэг дуучин Г.Энхнаран, Батжаргал, улсын филармонийн гоцлол дуучин Б.Мөнбаатар, симфони найрал хөгжмийн хоёр Анхмаа гээд хөгжимчид, Чех улсад сурч ажиллаж байгаа Билгүүн, Польш улсад Ичин гээд мундаг төгөлдөр хуурч охин хамтарч тоглосон. Билгүүн Чехийн хөгжмийн урлагийн их сургуульд хийл хөгжимчнөөр суралцдаг. 60-д жилийн өмнө нэрт хөгжимчин, удирдаач Ж.Чулуун агсан Чех улсад мэргэжил дээшлүүлж байсан юм билээ. Чех улсын Ерөнхийлөгчийн шилтгээн болон үндэсний театрт нь тус улсын нэрт хөгжмийн зохиолч Антон Леопольд Дворжакийн бүтээлүүдийг, Польш улсад суут хөгжмийн зохиолч Фредерик Шопенийн бүтээлүүдээс морин хуур хөгжмөөр маш чадварлаг тоглосон. Манай дуучид ч бас Чех, Польш хэл дээр маш гайхамшигтай дуулж амилуулсан.

Гадны ч бай дотоодын ч бай аливаа тоглолт зөвхөн авьяастай хүмүүсийн чадлаар бус маш их бэлтгэл, давтлагын дараа жигдэрдэг. Энэ хоёр улсад тоглохын тулд бэлтгэлд багагүй хугацаа зарцуулсан биз..?

Тэгэлгүй яахав. Ялангуяа төрийн хүндэтгэлийн тоглолт учраас маш өндөр ач холбогдол өгдөг. Ерөнхийлөгчийн тамгын газар, Гадаад харилцааны яам, Соёл, спорт, аялал жуулчлал, залуучуудын яам гээд олон газраас цуглана, хуралдана. Хөтөлбөр, агуулгаа ярилцаж, олон удаа давтаж үзсэн. Өндөр хариуцлагатай , олон хүний хүч хөдөлмөрийн үр дүнд хоёр цагийн тогтолтын дараалал бий болно. Манай уран бүтээлч, дуучдын ур чадвар үнэхээр сайжирсан шүү. Засаг төрөөс соёл урлагийн салбараа, хөгжмийн зэмсэг, хувцас хэрэгсэл, техник хангамж гээд бүх зүйлээр хангалттай дэмжиж байгаад талархал илэрхийлэх нь зөв байх. Морин хуур чуулгын тулгын галыг асаалцан, анх байгуулалцсан Төрийн шагналт, Ардын жүжигчин Ц.Батчулуун агсан, Төрийн хошой шагналт, Хөдөлмөрийн баатар, Ардын жүжигчин Н.Жанцанноров багш нарын үүсгэсэн их урлагийн ертөнц өнөөдөр дэлхийн дэвжээнд хүрч, ур чадвар, агуулгын хувьд тэгширч байна. Энэ ариун урлагтай хувь заяагаа холбосон хүн бүрийн хүчин чармайлтын үр дүнд бид дэлхийд гарч чадлаа.

Та гоё зүйрлэл хэллээ. Харийн нутагт ганцхан Монгол хүн байлаа ч тэнд бага эх орон минь бий гэж. Тоглолт үзсэн хүмүүс огшиж, мэлмэрч, асгарч байна лээ. Ийм мэдрэмжийг хүний сэтгэлээс гагцхүү монгол аялгуу уяруулан хөврүүлнэ биз...?

Өчигдөргүй өнөөдөр, өнөөдөргүй маргааш гэж байхгүй. Бүх зүйл гурван цагийн хэлхээс дунд бий. Шинэ дуучид, шинэ хөгжмийн бүтээлүүдийг бид бодлогоор гаргаж байгаа. Орчин цагийн хөгжмийн бүтээлүүдийг хүртэл тоглуулдаг. Сонсогчид, үзэгчид одоогийн бүтээлийг хүлээж авах цаг нь нь болоогүй байх. Харин хуучны аялгуунууд бол заавал тоглогдоно. Н.Жанцанноров багшийн “Сэцэн Мандухай”, “Цагаан суварга”, Б.Шарав агсны “Гэгээн алсад одох юмсан”, “Сэрсэн тал” гэхчлэн энэ аялгуу, бүтээлүүдэд Монголчууд үнэхээр хайртай, үнэхээр дуртай. Энэ бүтээлийг туурвигчид нь яг л эх орондоо очсон юм шиг, айл нүүж байгаа юм шиг, салхи исгэрч зэгс найгаж байгаа мэт, ээжийнхээ өмнөөс гүйж байгаа шиг, аавыгаа дагаад адуу манаж байгаа шиг ийм эгэл, дахин давтагдашгүй атлаа нүдэнд ил, энгийн зүйлийг зүрх сэтгэлээрээ мэдэрч, нүүдлийн соёл иргэншилтэйгээ уялдуулан бүтээсэнд л гол онцлог нь байгаа юм. Энэ бүтээлүүдэд хүмүүс дуртай атлаа шинэ цагийн хөгжмийн бүтээлүүдийг хүлээж авах нь, сонсох нь, таашаах нь хангалтгүй байна. Хангалтгүй байгаа ч бид үүнийг заавал тоглоно. Ингэж дасгаж байж яг л дээрийн хэлсэн аялгуунууд шиг сонсогчдын чихэнд хоногшуулж, нутагшуулах ёстой. Дургүй хүрмээр, залхмаар байлаа ч хожим нь байнга сонсох ийм аялгуунуудыг манай шинэ үеийнхэн туурвисан. Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Ш.Өлзийбаяр, УГЗ Ч.Чинбат нарын мэргэжлийн хөгжимчдөд зориулсан бүтээлүүдийг тоглож байгаа.

Мэдээж сайжирна. Гэхдээ шинэ цагийн хөгжмийн зохиолчдын чадвар, мэдрэмж, цар хүрээ, бүтээлүүд нь хууччуулынхаа хэмжээнд арай л хүрч чадахгүй, чамлалттай санагдах юм. Цаг хугацаа хэрэгтэй юм болов уу...?

Аливаа бүтээл чансаатай байж л үнэ цэнээ удаан барина. Он удаан жил эгшиглэнэ. Үүнтэй хэн ч маргахгүй. Дэлхийн суут бүтээлүүд ч тэр, монголын ланжгар бүтээлүүд ч тэр. Үүнд асар их цаг хугацаа шаардагдана. Б.Шарав гуай, Н.Жанцанноров гуайн өнөөгийн алдарт бүтээлүүд тухайн үедээ хэнд ч таалагдахгүй байсан байж болно. Яг үүн шиг өнөөдрийн энэ зохиол бүтээлүүд 10-30 жилийн дараа үнэлэгдэж, байнга эгшиглэхийг үгүйсгэхгүй. Тэгэхээр сайн бүтээл удаан хугацааны дараа л үнэ цэнээ мэдрүүлдэг. Сайн бүтээл өөрийнхөө эгшиглэх цаг хугацааг л хүлээж байдаг. Хөгжмийн урлагийн бүтээл бол нийтийн дуу шиг гэнэтхэн тэсэрч гарч ирснээ алгуурхан мартагддаг зүйл огт биш шүү дээ.

Монголын үндэсний хөгжим Морин хуурын аялгууг, монгол дуучдаа Европын зүрхэнд хүргэж, тэнд байгаа ахан дүүстээ ая дуугаар золгоод, эргээд ирсэн танай хамт олонд баярлалаа. Гялалзсан сайхан амжилт хүсье. Хоёр чавхдаст морин хуурын тансаг аялгуу таван тивийг нар зөв тойрон ямагт эгшиглэж байг.

Танд ч бас баярлалаа. Манайх урлагийн айл. Би 26 жил урлагийн салбарт ажиллаж, амьдарч байна. Урлагийн салбарынхаа гайхамшигтай сайхныг ч мэднэ, хүнд хүчрийг нь ч мэднэ. Энэ хүмүүс чинь үгээр илэрхийлэмгүй тийм их үнэлэмжийг улс орны соёлын салбарт үлдээсэн байдаг юм шүү. Битгий нэг өнцгөөс өнгөц дүгнээрэй гэж уншигчдаасаа хүсье. Та бүхэндээ баярлалаа.