-Хэрэгжээгүй гэрээний төлөө хэн нэгнийг баривчилж, үндэслэл олдохгүй болохоор нь албаны хэрэгцээнд жип машин худалдаж авсан учраас гээд алх тогшчихлоо. Ингээд байвал энэ улсад хөгжлийн том шийдлүүдийг гаргах УИХ, Засгийн газар олдох уу?

-Асуудлыг өргөн барьдаг субъект нь М.Энхсайхан биш, Засгийн газар.

М.Энхсайхан мега төсөл хариуцсан сайдын хувьд кабинетдаа саналаа оруулдаг л субъект. Өнөөхийг нь Засгийн газар кабинетаараа хэлэлцээд шийдвэр гаргасан. Тухайн шийдвэр сайн, муу ямар ч байж болно.

Яг нарийндаа муу шийдвэр гаргана гэдэг нь алдаа болохоос гэмт хэрэг биш. Аль муу шийдвэр гаргахыг тэр гэх вэ дээ. Коронавирустэй холбоотой хориог өчнөөн сараар сунгаад яваа нь улсын эдийн засаг, иргэдийн амьжиргаа талаас харвал буруу байж болно. Засаг коронавирусийн хөл хориогоо удаашруулж эдийн засагтаа балаг тарилаа гэж шүүмжлэх нь байх зүйл.

Харин ингэлээ гээд ял тохож болохгүй. Ял тохож эхэлбэл дарангуйлал болж хувирна. Муу шийдвэр гаргалаа гэсэн шалтгаанаар Эрүүгийн хууль ашиглаж хүнийг хорино гэдэг шуудхан хэлэхэд дарангуйлал. Сөрөг хүчнээ нам дарж байгаа, ардчиллаас өчнөөн алхмаар ухарч буй үйлдэл.

-Ардчиллаас хэдэн алхам ухарсан гэж хүн бүр ярьж байгаа ч АН таг дуугүй байна. Дарангуйлал эхэлсэн учраас зүрх зориггүй болчихжээ дээ....?

-Өнөөдөр ардчиллаас ухарсан гэдэг үгийг хэдхэн хүн зоригтой хэлж байна. Баабар, Э.Бат-Үүл, Д.Сосорбарам, М.Энхсайхан бид хэд нэг жижиг сувгаар “дело” энэ тэр гээд яриад суугааг та харсан уу?

-Харалгүй яах вэ. Гэхдээ МҮОНТВ гэх мэт олон хүн хардаг сувгаар ярих боломж байгаагүй юм уу?

-Эрх мэдэлтэйчүүд нь атгачихсан байна. Эрхтэн дархтнууд нь циркийн илбэчин, ард түмэн нь үзэгчид шиг дүр зураг амилж тодроод олон жил болчихсон.

Өнөө циркчин нь нэг гараа дохиж цэцэг гаргаж ирж, нөгөө гараа савчуулж дарцаг харуулангуут үзэгчид “хөөх” гэж дагаж хуйлраад яваа. Үүнийг нь бид хэд ярьж сууж байгаад М.Энхсайханыгаа шоронд хийлгэчихлээ.

Жирийн иргэд, шударга хүмүүсийн хувьд санасан хэмжээнд реакци үзүүлэхгүй байна л даа. Өнгөрсөн зууны гучаад онд Гитлер анх гарч ирэх үед яг ийм байсан.

Мартин Нимёллерийн нэг алдартай үг бий. "Германд тэд эхлээд коммунистуудыг барихаар ирэв. Би коммунист биш учир дуугарсангүй. Тэд дараа нь еврейчүүдийг барихаар ирэв. Би еврей биш учир чимээгүй л байв... Дараа нь тэд ҮЭ-нхний хойноос ирэв. Би үйлдвэрчинтэй холбоогүй учир юм хэлсэнгүй. Удалгүй тэд католик шашинтнуудыг баривчлав. Би протестант учир эсэргүүцсэнгүй. Нэгэн өдөр тэд намайг барихаар ирэв. Миний төлөө дуугарах хүн эргэн тойронд үлдээгүй байлаа" гэсэн үг.

Муу шийдвэр гаргалаа гэсэн шалтгаанаар Эрүүгийн хууль ашиглаж хүнийг хорино гэдэг шуудхан хэлэхэд дарангуйлал.

Гэхдээ бүгдээрээ болохгүй гэдгийг нь ухаарч, алдаагаа засаж өнөөгийн өндөрлөгт хүрсэн. Манай улс сая хар жагсаалтад орчихлоо. Ийм цараа хүрээтэй жагсаалтад ганцхан үйлдлээс болж ордоггүй.

Цаана нь маш олон шалгуур бий. Магадгүй та бид хоёрын ярьж суугаа хүний эрхийн эсрэг, ардчиллын эсрэг алхмууд ч нөлөөлсөн байж болох талтай. Энэ шийдвэр манай бизнес эрхлэгчдэд ямар том эрсдэл авчрахыг таах аргагүй. Хэлж мэдэх ганц зүйл гэвэл эдийн засагт шууд утгаараа сөргөөр нөлөөлнө.

-Та хэд “Парламент” телевизээр дахиад ярих уу?

-Ярина. Өөр хэнд найдах юм.

-Э.Бат-Үүлийн шүүх хурал ирэх сард болно, М.Энхсайхан шиг зүйл тохиолдох эрсдэл өндөр байгаа. Ингээд харахаар таны түрүүн онцолсон дарангуйлал гэдэг үг утгаа олж эхэлж байж мэдэх л юм...?

-Дэлхийн улс түмнүүдийг харахаар таатай сайхан амьдрал, хөгжил дэвшил гэх мэт бахархах зүйл тун ховор, нэр хүнд муутай улс орнууд цөөнгүй бий.

Ливи, Судан, Мозамбик, Сомали, Венесуэл гээд нэрлэвэл цөөнгүй улсын нэрийг хэлж болж байна. Эдгээр орны ихэнхийг манай улсын иргэдийн олонх мэдэх ч үгүй. Тэд юугаараа, яагаад, яг хэзээнээс ийм муу нэртэй, луу данстай болчихов? Зарим улсын түүхээс харахад харьцангуй богино хугацаанд сайн муу, хар цагаан, дарангуйлал эрх чөлөө, хөгжил ухралт болон бусад зовлон жаргалыг ээлжлэн туулсан жишээ ч цөөнгүй олдоно.

Бид Хойд Солонгос ийм тийм гэж ирээд толгой сэгсэрч ярьдаг. Гэтэл Хойд Солонгосын улс төрийн горим, тэндхийн арга барил манайд зугуухнаар орж ирээд байна л даа.

Хойд Солонгос гэхээр ямар ч хүнд “Би ийм улсад амьдармааргүй байна” гэсэн ойлголт төрдөг. Энгийнээр хэлэхэд муугийн жишээ болчихсон улс.

Ардчилал хөгжсөн улсууд сонгуулийн үед бие биенээ санаанд оромгүй зүйлээр хүртэл яллаж буруутгадаг. Тэглээ гээд гавлаж хорьдоггүй.

Үүний эсрэг дуугарахаар хааж боогоод эхэлж байна. Миний хувьд лав сүүлийн үеийн Орос, Мозамбиктай адилтгах зүйл олон болж байна.

Нэг зүйлийг онцолж хэлье. ОХУ шууд утгаараа муугийн жишээнд орох орон биш. Манай хойд хөршид сүүлийн үед ардчилал, эрх чөлөөний эсрэг маш олон сөрөг хандлага сэргэж байна. Эрх баригчид тэр сөрөг хандлагыг нь дагаж яваа нь харамсалтай. Шуудхан хэлэхэд манай шүүх, хүчний байгууллагынхан энэ муу хандлагын манлайд нь яваад байна л даа.

Та сая АН дуугарсангүй гэлээ. АН-ын удирдлагууд, ялангуяа гишүүдийн хувьд цаанаасаа, гүнээсээ буцалж оргилоод босох учиртай болохоос бид дуугарах ёстой гэсэн хандлагаар байр сууриа илэрхийлэх асуудал биш л дээ.

-Сонгууль дөхсөн учраас айж, болгоомжилж суугаа байлгүй дээ?

-Болгоомжилсон уу, өөр шалтгаан байгаа юу гэдгийг би хэлж мэдэхгүй. Удирдлага нь болгоомжилсон байлаа гэхэд гишүүд нь хаачсан бэ гэсэн асуулт гарч ирнэ ээ дээ. Тэд таг дуугүй суугаа гэхээр 1990 онд ардчиллыг эхлүүлсэн бидний л муугийнх. Хойд Солонгост гэхэд л энгийн гэмээр шалтгаанаар өчнөөн хүн шийтгүүлдэг. Тийм улсад төрсөн нь л тухайн хүний эз шүү дээ.

-Хамгийн эмзэглэмээр өнцөг нь “ардчиллын автор”-ууд гэгддэг хүмүүсийг хоморголон шүүж, заримыг нь хорьж эхлээд байна. Засаглалын онол талаасаа жаахан гажуудал биш үү?

-Жаахан биш, асар том гажуудал. Хүн төрөлхтөн үүссэн цагаасаа хоёр тал болоод өрсөлдөж ирсэн. Спорт, улс төр аль нь ч ялгаагүй лидерүүдийг нь онилж байгаад намнадаг. Сонгуулийн босгон дээр хэний амыг таглах нь тодорхой шүү дээ. Гэхдээ цагдаа, шүүхийн, хүчний байгууллагын оролцоотойгоор гэм зэмгүй хүнийг хорих нь байж болохгүй гажуудал.

-Энэ гажуудал ужгирвал өмнөх нийгэм рүү ухарчих вий, Венесуэлийн хувь заяаг давтах юм биш байгаа гэсэн айдас төрөөд байх юм...?

-Айдас төрөх нь зөв. Аливаа сайхан, нандин зүйлсийг хийж бүтээхэд маш их хугацаа, өчнөөн үеийн хүний хүч хөдөлмөр ордог. Харин буулгаж эвдэхэд хоёр хоног байхад л хангалттай. Ардчилал яг тийм. Маш олон хүн сэтгэл, мэдлэгээ уралдуулж урагшилж байж босгож бүтээдэг. Ингэж босгосон ардчиллыг богинохон хугацаанд үгүй хийх шиг амархан зүйл үгүй. Харамсалтай нь ардчиллаас ухарч байна гэдгийг хүн бүр мэддэггүй. Учир нь хүн бүр Жанрайсиг бүтээж, уран барилгын загвар гаргадаггүй. Нураахыг бол хэн ч чадна. Гэхдээ бүх зүйл өнгөрсний дараа бүгдийг ойлгодог нь хүн төрөлхтний гашуун үнэн.

-Та түрүүн хэн ч алдаа гаргадаг, тэглээ гээд эрүүгийн хэрэг үүсгэж барьж хориод байдаггүй гэсэн утгатай үг унагасан. Жишээ нь, манайд улстөрч, эрх баригчдын алдаанаас болж нийт олноороо хохирсон, тэр алдаагаар нь эрүүгийн хэрэг үүсгэх боломжгүй кэйс гэвэл юу байна?

-Налайхын замыг эвдэхийн оронд хажуугаар нь шинэ зам барьж болох л байсан. Гэтэл сонгуулийн жил учраас тэгээгүй. Буулгаж, эвдэх нь бас мөнгө гэж харсан хэрэг л дээ. Үүнээс болж өнгөрсөн зунжингаа зүүн аймгаас ирэх, зүүн аймаг руу явах иргэд шороон замаар манаргасан. Эрүүл мэнд, машин техникийн эвдрэл гэх мэтийг мөнгөөр тооцвол овоо дүн гарна. Дарханы зам ч ялгаагүй. Асар олон тэрбум төгрөгийн гарз хохиролд иргэд, нийгмээ унагаж байна.

Улаанбаатар-Сэлэнгэ чиглэлийн авто зам Монгол Улсын хүний хөдөлгөөн, худалдаа арилжаа гээд эдийн засгийн гол судас болсон зам. Ийм ач холбогдолтой замд дөрвөн эгнээ ч алсдаа багадна. Ингэж холыг хараад үндсэн замыг нь хөндөлгүйгээр шинээр зам барьж болох байсан. Ер нь улс орнууд ийм жишиг барьдаг юм.

-Дарханы замыг нураахад хүртэл их мөнгө орно гэсэн нүдээр харжээ дээ?

-Тодорхой шүү дээ. Аливаа төслөөс менгө унагаая, сонгуулийн мөнгөө босгож авъя гэсэн явцуу, ойрыг харсан бодлогын үр дүн.

Азаар Налайхын зам арай богино учраас цар тахлаас өмнө 90 хувь нь дуусчихсан. Мэдээж хэн ч цар тахал дэгдэж, гүйцэтгэгч талын хятад ажилчид хөл хорионд орчихно гэж урьдчилж харж чадахгүй. Ийм байхад “Та нар коронаг тооцсонгүй" гэж яллах нь утгагүй.

Гэхдээ төрөөс гаргаж буй ямар ч шийдвэр алсын хараатай байх ёстой. Арав, хорь, гучин жилийн дараахыг хардаггүй, явцуу, мэргэжлийн бус үйл ажиллагааны уршиг ганц Дарханы замаар тогтохгүй л дээ. Бодит амьдрал дээр өчнөөн том хохирол учирчихаад байхад Дарханы замыг эхлүүлсэн хүмүүсийг буруутгаж эрүүгийн хэрэгт яллахгүй байгаа.

Учир нь энэ бол улс төрийн буруу шийдвэрийн гарз хохирол. Ийм буруу менежмент аль ч улс оронд ажиглагддаг. Гэхдээ энэ нь эрүүгийн гэмт хэрэг биш. Улс төрийн гэмт хэрэг байж болно. Энгийнээр хэлбэл өрсөлдөж буй хоёр хүчин байр сууриныхаа дунд нэгнээ яллаж, буруутгадаг байж болно. Ардчилал хөгжсөн улсууд сонгуулийн үед бие биенээ санаанд оромгүй зүйлээр хүртэл яллаж буруутгадаг. Тэглээ гээд гавлаж хорьдоггүй.

-Манайд бол улс оронд ямар хохирол учруулсан нь ч тодорхойгүй нөхцөлд барьж хорьж байна. Ер нь иймэрхүү хандлага ямар орнуудад илүү тод анзаарагддаг вэ?

-Улс оронд хохирол учруулсан эсэх нь нотлогдоогүй үед яллаж байгаагийн уг шалтгаан тодорхой. Социализмаар явсан цөөхөн улсад ажиглагддаг. Алга болж устаж яваа гэж бодсон ч янз байдал нь өөрчлөгдөөгүй архаг өвчин гэж хэлмээр санагддаг юм.

Засгийн газрынхаа шийдвэрийг биелүүлж хэрэгжүүлээд явж байгаа төсөлтэй холбоотой улстөрчдийн дүгнэлтийг шууд хөрвүүлээд эрүүгийн хэрэг болгож шүүхээр хэлэлцэж байгаа нь ардчилсан шударга, ил тод, иргэний нийгэмд огт байдаггүй зүйл.

-Улстөрчдийн дүгнэлтийг хөрвүүлээд эрүүгийн хэрэг болгосон гэхээр Дубайн төлөвлөгөө тойрсон асуултуудаа тавих цаг болчихож. Гэхдээ эхэлсэн өнцгөө дуусгаадахъя. Улстөрийн алдаатай шийдвэрээс болж эдийн засгийн хувьд нийтээрээ хохирсон ямар улс байна. Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилтийн төлөвлөгөө улсад уршиг тарьсан гэж АТГ, прокурор дүгнэчихээд байгаа. Ямар уршиг тарив аа гээд харахаар жишээ олдохгүй байгаа учраас асуумаар санагдлаа...?

-Яг одоогийн төстэй хэрэг явдал гэвэл хойд хөрш байна. Дэлхийн зах зээл дээр шатахууны үнэ унаад багагүй хугацаа өнгөрчихлөө. Цар тахлаас болж хэрэглээ буурсан, буурсан хэрэглээ дагаад газрын тосны ханш унасан гэх шалтгаан бий. Гэхдээ гол шалтгаан нь энэ биш. Нефть олборлогч орнуудын байгууллага болох ОПЕК-ийг хүмүүс мэднэ. Зарим тохиолдолд тэд ОПЕК+ гэсэн тодотголтойгоор цуглаж хуралддаг.

Албан ёсны гишүүн нь биш ч газрын тос олборлолтын хэмжээгээрээ дэлхийд дээгүүр бичигддэг улсын оролцоотой арга хэмжээгээ тохиролцож зохицуулдаг загварыг ингэж тодотгодог юм.

Албан ёсны гишүүн биш улсуудын тухайд хуралдаанд нь суудаг, саналаа нэмэрлэдэг, өөрсдөд нь хэрэгтэй ашигтай гэж үзсэн тохиолдолд гаргасан шийдвэрт нь дэм болж олборлолтоо хасаж, нэмдэг гээд ойлгочихож болно.

Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилтийн гэрээний хувьд уршиг тарьсан зүйл байхгүй. Харин ч өгсөн өгөөж, ашиг гэвэл том тоонууд хэлж болно.

Занарын технологиороо газрын тосны зах зээл дээр томоохон байр суурь эзэлж эхэлсэн АНУ-ын нөлөөллийг сааруулах гэсэн улс төрийн бодлогоор гаргасан Оросын Засгийн шийдвэр өнөөдөр ОПЕК-ийн олон орон, түүний дотор ОХУ-ын эдийн засагт маш хүнд цохилт үзүүлсэн. Өнөөг хүртэл, хоёроос гурван сарын турш энэ таагүй байдал үргэлжилж байна.

Хамгийн том нефть олборлогч олборлолтоо хасахгүй гэнгүүт ОПЕК ч зүгээр суугаагүй. Олборлоод байя гэсэн шийдэлд хүрч, бүр бонус амлаад эхэлсэн. Урьдчилсан хэлэлцээр энэ тэрийг нарийн тооцоод харвал газрын тосны үнэ зарим тохиолдолд бүр хасах руу орчихсон.

Тэр шийдвэрээс хэдхэн хоногийн дараа газрын тосны үнэ 60-аас 20 ам.доллар руу огцом уруудсаныг та мэдэж байгаа. ОХУ-аас гаргадаг “Уралс” маркийн нефть олон сарын дунджаар хорь ч хүрэхгүй доллар руу уруудсан. 5, 10 ам.доллар руу унасан тохиолдол ч бий.

-Газрын тосны үнэ одоо ч сайнгүй байна. Ингэхэд АНУ, ОХУ-ын эдийн засагт газрын тосны салбарынх нь үзүүлэх нөлөөлөл гэхээр эрс тэс тоо гарах байх шүү...?

-Эрс тэсээр барах уу. ОХУ-д ДНБ-ий 30-аас илүү хувийг түүхий нефть эзэлдэг бол бензин тос нефть Америкийн эдийн засгийн нэг орчим хувийг л эзэлдэг. Америкийн нефтийн салбар зуун хувь зогслоо гэхэд ДНБ-ийнх нь ганцхан хувь.

Зүй нь Оросын удирдлага ийм явцуу сонирхлоор асуудалд хандаж, ДНБ-ийх нь өчнөөн хувийг эзэлдэг салбараа олон сараар унагаж болохгүй л байсан болов уу. Энэ шийдвэрийн хаялга манайд эергээр тусч байхад Оросын эдийн засагт том цохилт болж байна.

Хэрвээ бид ОХУ-ын иргэд байсан бол энэ асуудалд яаж хандах бол? Удирдагчийнхаа буруу, харалган шийдвэрээс болж нефть олборлогчид олборлосон нефтиэ газар дээр нь шатааж байна гээд та бод доо.

-Шатаах аа?

-Хойд хөршийн нефтийн зарим орд газар Хойд мөсөн далайн эргээр мөнх цэвдэгтэй бүсэд оршдог, маш гүнээс цооногоор гаргаж ирдэг онцлогтой. Ийм цооногуудыг зогсоож болдоггүй. Зогсоох л юм бол хөлдчихдөг. Хөлдсөн цооногуудыг хаяхаас аргагүйд хүрдэг юм.

Дахиж нефть олборлоё гэвэл шинэ цооног ухахаас аргагүй, тэглээ гэхэд өчнөөн сая ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагддаг. Ийм шалтгаанаар олборлолтоо хасаж чаддаггүй.

Өнөөдрийн хувьд бүр борлуулж чадахгүй байдалд хүрчихсэн. Зарим нэг цооногуудаас олборлож гаргаж ирсэн нефтиэ газар дээр нь шатааж байгаа нь цаанаа ийм учиртай. Венесуэл бас ингэж байгаа.

Өөрөөр хэлбэл зах зээлийн ерөнхий хандлага, олон улсын харилцааны онцлогуудыг дутуу буруу тооцож, зөвхөн явцуу улс төрийн сонирхолд хөтлөгдөж том шийдвэр гаргавал ямар уршигтайг харуулсан тод жишээ. Уршиг нь нүдэн дээр ил харагдаж байна. Оюу толгойн далд уурхайн санхүүжилтийн гэрээний хувьд уршиг тарьсан зүйл байхгүй. Харин ч өгсөн өгөөж, ашиг гэвэл том тоонууд хэлж болно.

-Одоо Дубайн гэрээ рүү ярианыхаа сэдвийг хазайлгая хоёулаа. Ч.Сайханбилэгийн гаргасан шийдвэрийг биелүүлсэн хүмүүсийг барьж хорих нь хууль ёст ардчилсан нийгэмд байж болох эрүүл үзэгдэл мөн үү?

-Энэ шийдвэртэй холбоотой шүүх хурал удахгүй болох учраас шүүх талын нарийн зүйл ярихад эрт байна. Таны асуултын тухайд гэвэл Ч.Сайханбилэг ганцаараа шийдвэр гаргаагүй.

-Тийм л дээ.Тухайн үеийн Засгийн газрын кабинетад өнөөгийн Ерөнхий сайд ч байсан. Тэдний хамтын шийдвэрээр гарсан шийдвэр гэдгийг ойлгож байна. Бас өнөөгийн АН-ын даргын зөвлөх З.Энхболдын ахалсан УИХ асуудлыг хурдан шийд гэсэн чигийг хоёр ч удаа өгсөн...? 

-Таны сая ярьсныг бүгд мэднэ. Мэдэж байгаа хэр нь ямар процесс өрнөж явааг мөн л бүгдээрээ харж байна. Мэдсээр байж ийм шийдвэр гаргаад байгаа хүмүүсийг яалтай билээ.

-Тэгвэл хууль хэнд хэрэгтэй юм бэ?

-Би танаас тэгж асуумаар байна.

-Хариулахад хэцүү болчихоод байна л даа, өнөөдөр. За энэ сэдвээ түр орхиё. Дубайн төлөвлөгөө тойрсон асуудал дээр жишээ нь таныг яг юунд буруутгаж байгаа вэ?

-Товчхон базаж хэлбэл, Засгийн газрын илт хууль бус шийдвэрийг биелүүлсэн учраас буруутай гэж байна л даа.

-Илт хууль бус шийдвэр гэдгийг яг юугаар яаж хэмжиж байгаа юм бол?

-Би мэдэхгүй байна. Хүн бүр хараад буруу гэсэн дүгнэлт хийх хэмжээний үйлдлийг илт гэж тодотгох байх. Илт хууль зөрчсөн шийдвэр юм бол шийдвэр гарснаас хойших таван жилийн хугацаанд ажилласан УИХ, Засгийн газар Оюу толгойн гүний уурхайн санхүүжилтийг зогсоох байсан.

Эрүүл ухаанаар бодоод үзэхэд нэмж алдахгүйн тулд зогсоох ёстой баймаар юм. Гэтэл Оюу толгой төсөл бүтэн таван жилийн турш зогсолгүйгээр Монгол Улсад асар их хэмжээний долларын орлого оруулсаар яваа.

Монгол шиг ийм жижиг эдийн засагтай улсад энэ дайны хөрөнгө оруулалт бол асар том тоо. Үүнтэй төстэй жишээ дэлхийд ховор. Ингээд харахаар Оюу толгой бол Монгол Улсад гарз хохиролтой, Монголд ашиггүй гэрээ гэдэг нь угаасаа худлаа болж таарч байна.

-Хуулиар зөвшөөрөгдөж байгуулагдсан Засгийн газрын гаргасан шийдвэр илт хууль бус байж болох уу?

-Та наад асуултаа тийм дүгнэлт гаргасан хүмүүсээс нь асуувал зөв байх.

-Засгийн шийдвэрийг дагаж, тушаалыг нь биелүүлсэн хүмүүсийн хувьд яаж ч харсан ойлгомжгүй буруутгал санагдаад байна л даа...?

-Хэн ч тэгж харахаар асуудал шүү дээ. УИХ-аас 2014, 2015 онд баталсан хоёр тогтоолын дагуу, өчнөөн процесс дамжиж гарсан засгийн шийдвэрийг биелүүлж Дубайд очоод гарын үсэг зурчихаад ирсэн Б.Бямбасайхан бид хоёр ямар буруутайгаа ойлгохгүй суугаа.

Бүр тодруулбал 2014 оны 34 дүгээр тогтоолд “Далд уурхайн бүтээн байгуулалтыг түргэтгэх, уг төслийн хэрэгжилтэд Засгийн газраас бодлогын дэмжлэг үзүүлж ажиллах” гэж заасан бол 2015 оны 41 дүгээр тогтоолд “Хөрөнгө оруулагч талтай хэлэлцээр хийж далд уурхайн бүтээн байгуулалтын ажлыг эрчимжүүлэх” гэж онцгойлон заасан байдаг.

За тэгээд эдгээр тогтоолын дагуу Засгийн газрын захирамж тушаал гарч, удирдамжаа батлуулчихсан. Тэр удирдамж гэдэг нь хэн нэгэн хөнжилдөө орж лааны гэрэлд үйлдсэн бичиг биш. Засгийн газрын хуралдаанаар хэлэлцэж гаргасан шийдвэр.

Эсэргүүцсэн, дэмжсэн аль аль нь бий байх. Олонхоороо асуудлыг шийдээд явдаг нь төрийн ёс, ардчиллын зарчим. Ямар ч шийдвэр 100 хувь санал нэгтэйгээр батлагддаггүй. Социализм, коммунизмын үед л тийм байсан байх.

Яг үнэндээ Монгол Улсын төсвийн орлогын тэн хагас шахууг Эрдэнэт, Оюу толгой хоёр бүрдүүлж яваа хэр нь энэ бүхнийг амилуулж хэрэгжүүлсэн хүмүүс хамгийн муугаар хэлэгдээд явж байна.

Дубайд гарын үсэг зурсан учраас өнөөдөр Оюу толгой ажиллаж байгаа. Бүр хамгийн том татвар төлөгч болчихсон яваа. Бүх дэлхийн эдийн засаг хэцүүдчихсэн яваа ийм бэрх цагт Монголыг энэ төсөл л авч яваа нь бодитой үнэн. Аль муугаар нь хэлсээр ирсэн Эрдэнэтийн 49 хувь ч том нэмэр болж байгаа.

Орост өгдөг байсан ашиг Монголдоо үлддэг болчихоор ашиг нь өсөж таарна. Ийм ойлгомжтой шалтгаан байсаар атал “Эрдэнэт үйлдвэр түүхэндээ анх удаа өндөр ашигттай ажиллалаа” гэсэн мэдэгдэл хийгээд суух юм.

Аргагүй шүү дээ. 49-д ногдох бүх ашиг төрд татвар хэлбэрээр очиж байгаа. Яг үнэндээ Монгол Улсын төсвийн орлогын тэн хагас шахууг Эрдэнэт, Оюу толгой хоёр бүрдүүлж яваа хэр нь энэ бүхнийг амилуулж хэрэгжүүлсэн хүмүүс хамгийн муугаар хэлэгдээд явж байна.

Нэг зүйлийг онцолж хэлмээр байна. Цар тахлын үед дажгүй яваа макро эдийн засаг, эрх баригчдын тарааж байгаа хүүхдийн 100 мянга, ноолуурын мөнгө Оюу толгойтой холбоотой. Оюу толгойн далд уурхайн бүтээн байгуулалт үргэлжлээгүй бол бид өнөөдөр энэ дайны аж төрөхгүй байсан.

-Илт хууль бус шийдвэрийг биелүүлсэн гэдгийг эрүүл логикоор хөөвөл хариу гарахгүй нь ойлгомжтой. Үүнээс өөрөөр таныг буруутгасан үндэслэл бий юү?

-Сая хэлсэн илт хууль бус шийдвэрийг учир мэдэх хүний хувьд эсэргүүцэж, гэрээг зогсоохын төлөө ажиллах ёстой байтал бүлэглэн хуйвалдчихлаа гэж буруутгаж байгаа.

Шаварт суусан машинаа гаргах санаатай бүгдээрээ уухайлж түлхэж байхад ганцаараа ухаантай царайлаад “Хувцас шавар болно, трос тасарна, машины эд анги эвдэрнэ” гээд “эх оронч” дүр эсгээд байгаа хүнийг та эергээр ойлгох уу?

-Яаж ч бодсон эергээр харахгүй л дээ...?

-Хамгийн гол үр дүн нь бид шавраас гарсан. Машинаа аварсан, хүрэх газраа хүрсэн. Машинаа нийлээд түлхэж байгаа хүмүүс хуйвалдагчид мөн үү?

-За ойл голоо. Тэс хөндлөн байж болох ч бидний ярианы сэдэвтэй наалдахаар нэг асуулт байна. Танд өнгөрсөн хоёрдугаар сараас эрүүгийн хэрэг үүсгэсэн. Шүүхийн урьдчилсан хэлэлцүүлэгт орчихлоо. Монголын хууль, шүүхийн системийн талаар ямархуу сэтгэгдэл төрж байна вэ?

-Ердөө ганцхан сарын дотор яллагдагч болоод шүүх дээр очлоо. Заавар егөөд ганц хуудас маягт бөглүүлж байна. “Би яллагдагч тэр овогтой тэр” гэсэн үг нэг хуудас цаасанд дөрвөн удаа давтагдаж гарын үсэг зуруулах жишээний.

Ерөөсөө л Вышинскийгийн философи. Хүний сэтгэлд дарамт үзүүлдэг, лантуугаар цохидог төрийн машины сэтгэлгээ хэвээр явж байгааг мэддэг нь хэд бол гэж бодогдсон шүү. Баруунд ийм зүйл байдаггүй. Хууль зүйн сайд шударга шүүхийн төлөө явах ёстой.

Гэтэл мань эр өөрийгөө дургүй хүмүүсээ яллах, шийтгэх байгууллагын дарга гээд ойлгочихсон сууж байна л даа. Төр нь иргэнийхээ эсрэг ажиллаж байна. Манай Үндсэн хуульд “Монгол Улсын иргэн шударга шүүхээр шүүлгэх эрхтэй" гэсэн заалт бий. Тэр заалтыг ойлгож байгаа нь хэд бол, бас л эргэлзээтэй асуулт.

-Дубайн төлөвлөгөө рүүгээ буцаад оръё. Учир мэдэх хэсэг нь С.Баярцогтын номноос Дубайд гарын үсэг зурсан гурван хуудас гэрээг олоод харчихсан байх. Эрх баригчид, хууль шүүхийнхэн нийт олонход та нарыг “Ийм шийдвэр гаргахын тулд баахан мөнгө идэж уусан” гээд ойлгуулчихсан яваа. Яг ямар учиртай гэрээнд гарын үсэг зурснаа энгийнээр тайлбарлаач?

-Шинээр тохирсон зүйл нэг ч байхгүй. 2009, 2010 оны гэрээний бүх тохиролцооноос халиагүй.

Харин манай татварын байцаагчид тэр гэрээний заалтыг зөрүүтэй ойлгож, 2010, 2011, 2012 онь санхүүгийн тайланг үндэслэн илүү татвар оногдуулсныг Оюу толгой компани үл зөвшөөрч маргаан үүссэн. Энэ маргааныг шийдэж чадалгүй бүтэн гурван жил болсон байсан үе.

Дубайн гэрээнд туссан цөөн хэдэн заалтын нэг нь ч 2009, 2010 онь гэрээнээс халиагүй. Харин энэ гэрээнүүдэд тусгалаа олоогүй нэг чухал заалт Дубайн гэрээнд бий.

Засгийн газраас бидэнд өгсөн удирдамжийн нэг чухал заалт нь энэ байсан юм Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын хүртэх ёстой хувь хэмжээг албан ёсоор баталгаажуулсан Монголыг хохироосон, уршиг тарьсан гэдэг нь хэтээсээ худал.

Оросуудын хэлдгээр хурууныхаа өндгийг сорж суугаад гаргаж ирсэн санаа Хуруугаа сороод юу ч гарахгүй гэсэн утгатай хэлц л дээ. Товчхондоо бодитой биш зүйлийг оросууд ийм хэлцээр илэрхийлдэг.

-Оюу толгой дэлхийн хэмжээний төсөл. Ийм аварга төслийн хувьд дурын нэг татварын байцаагч очиж акт тавиад дансыг нь хаах гэх мэт үйлдэл үзүүлж, тэр нь өчнөөн уршиг тарьж мэдэх нөхцөл үүссэн байсныг залруулж чадсан нь Дубайд rap барьсан шийдлийн нэг том давуу тал байсан шүү...?

-Манайханд байгаа маш том буруу ойлголтыг та хөндөж байна. Үнэхээр тийм.

Монгол Улсын төсвийн жилийн орлогоос тав дахин их мөнгө оруулсан компани бидний нөгөө талд байна. Тийм компанийн дансыг ном уншаагүй, хэл мэддэггүй нөхөр хаачихаар яах вэ. Сансарт нисэх гэж байгаа пуужинг “Тэр газар чинь би төрсөн юм, унасан газраа хөндүүлмээргүй байна” гэж хэлээд зогсоож байгаагаас ялгаагүй зүйл.

Эхлээд Оюу толгой гэдэг төслийн хэмжээ, царааг ойлгох хэрэгтэй. Оюу толгой бол Эрдэнэтээс хамгийн багаар бодоход 2-3 дахин том төсөл. Оюу толгой төсөл дангаараа жил бүр 300-330 сая ам.долларыг төсөвт төвлөрүүлж байна. Монгол Улсын төсөв дунджаар гурав орчим тэрбум ам.доллар.

Оюу толгойн данснаас өгч байгаа мөнгө нь төсвийн арав гаруй хувь гэдэг бол маш том тоо. Ханган нийлүүлэлт, төслийн дам нөлөө гэж ирээд тооцвол асар том тоо гарна. Дубайд гарын үсэг зурснаас хойш Оюу толгой төслийн далд уурхайн бүтээн байгуулалт Монголын төсөвт оруулж буй мөнгөөрөө гурван сая Монголын амьдралд эерэг, том нөлөө үзүүлж байгаа.

Өгөөж гэдэг үгийг Монголд ямар ч ашиггүй гэж “орчуулаад” яриад яваа харагдах юм.

Өнөөдөр бүх дэлхийд агаарын тээвэр зогсчихсон. Ийм хэцүү цагт МИАТ-ийг байнгын нислэгтэй амьдруулж байгаа төсөл нь Оюу толгой. Цар тахлын үед нэг ч өдөр зогсоогүй хэвийн ажиллаж яваа том төсөл дэлхийд тун цөөн. Тэр цөөхөн төслийн нэг нь Оюу толгой. Хэрэв тэр үед Дубайд шийдвэр гаргаагүй бол бид цар тахлын үеэр хэцүүдэх байсан.

Ямар ч төсөлд гарз хохирол байдгийн тухайд бол би түрүүн Дарханы замаар жишээлж ярьсан учраас давтаж улиглаад яах вэ. Уг нь Дубайн жишээгээр асуудалд хандъя гэвэл шинэ зам барих төсөл баталгаагүй байхад хуучин замаа эвдэж мянга мянган иргэдийн амьдралыг хүндрүүлсэн, гарз хохирол, чирэгдэл авчирсан тул Дарханы замтай холбогдох хүмүүст эрүү үүсгэн шалгах ёстой биз дээ.

-Улстөрчид “Манай баялаг атал төслийн өгөөжийн 47 хувийг хүртэнэ гэдэг байж болохгүй явдал” гэж хэлэх дуртай. Энэ тал дээр таны байр суурийг сонсмоор байна?

-Хөрөнгөө оруулсан хүмүүс ашиг хүртэх нь бизнесийн жам ёсны харилцаа. Нөгөө тал мөнгө, технологио гаргасан, манай тал байгалийнхаа нөөц баялгийг гаргасан. Яаж хамтарч ашиглах вэ гэдгээ ярилцаж байгаад хүрсэн шийдэл шүү дээ.

Улс төрийн хувьд ял тулгах гэж оролдоод яваа хэсэг бүлэг хүмүүсийн цаана хоёр санаа их тод харагддаг. Илэрхий мэдлэггүй хүмүүсийн тархийг санаатайгаар эргүүлэх мэдээлэл цацаж байна.

Өгөөж гэдэг үгийг Монголд ямар ч ашиггүй гэж “орчуулаад” яриад яваа харагдах юм. Оюу толгой төслийн хувьд бүр анх 2009 онд хөрөнгө оруулалтын гэрээ зурагдсан өдрөөс эхлээд Монгол Улс өгөөжөө хүртээд эхэлчихсэн.

Товчхондоо Монгол Улс 11 жилийн турш энэ төслөөс олон тэрбумын өгөөж хүртсээр явж байна. Дубайн төлөвлөгөөг батлаагүй бол сүүлийн таван жил үгээр илэрхийлэх аргагүй гарз хохирлыг өнөөг хүртэл амсаад явах байсан.

-Нийгмийн, олны ой санамж маш богино болчихсон шиг санагддаг. Дубайд гарын үсэг зурахын өмнө Монголын эдийн засаг ямар байсныг нэг сануулчихад гэмгүй байх. Нүүрсний үнэ 20 ам.доллар болчихсон байл уу?

-Оюу толгой төслийн хөрөнгө оруулалт 2013 оноос бүрэн зогссон. Үр дүнд нь 3,000 гаруй хүн шууд ажилгүй болж, туслан гүйцэтгэгч 500 гаруй компанийн ажил зогсож, эдийн засаг асар хүндэрсэн цаг шүү дээ. Муу дээр муу, муухай дээр улцан гэгчээр таны сая хэлсэнчлэн нүүрс, зэсийн үнэ шалдаа унасан байсан.

-Ингэхэд заавал яагаад Дубайд гарын үсэг зурсан юм бол. Хоёр талтай хариултууд дуулдаад байгаа болохоор асуумаар санагдлаа...?

-Бүдүүн тоймоор хэлбэл, дундын нутагтаа уулзсан хэрэг. Гэхдээ энэ гол шалтгаан биш л дээ. Ерөнхий сайдын Дубайд хийх айлчлал яг тэр үед давхацсан. Тийм учраас Оюу толгойн гүний уурхайн бүтээн байгуулалтын санхүүжилтийн төлөвлөгөөнд гарын үсэг зурах ёслол Дубайд болсон юм.