-“Монсудар” хэвлэлийн газраас саяхан хүүхдэд зориулсан “Монголын нууц товчоо” ном гаргажээ. Уншигчид ч ам сайтай байна. Тэгэхээр хоёулаа “Нууц товчоо” болон өв соёлд хандах хандлагын тухай, өв соёлоо хэрхэн хадгалж хамгаалах талаар ярилцах уу?

-Б.Төрмөнх, Батцэцэг бид гурван жилийн өмнөөс ярьсаар өнөөдөр хэвлэлтээс гаргалаа. Бидэнд хүчтэй эсэргүүцэл ирэх болов уу гэж бодсон чинь тийм биш, иргэдэд ийм ном хэрэгтэй байж. Өөрөөр хэлбэл монголчууд өв соёлоосоо хөндийрчихсөн, тахин шүтэх эд болгочихсон байна. Тэр нь ил биш далд оршиж байж. Хүүхдүүд багаасаа анд бололцох нь ямар утга учиртай вэ, харилцааг ямар түвшинд хүргэх вэ, яаж амьд явах вэ гэдгийг хүртэл багаас нь суулгаж байсан. Дараагийн уулзалт болзоог тогтоохдоо хүртэл өдөр, цаг, гараг, уул усны нэршлийг ой ухаанд нь хэрхэн суулгах вэ. Түүнийгээ хэрхэн санагалзах зэрэг шууд хүмүүжилд нөлөөлөх үг хэллэг, дүр зураг, соёл өв уламжлал байсан юм.  Түүнийг л нээж, хүүхдийн сэтгэхүй, бодлоор дамжуулан илэрхийлэхийг, танин мэдүүлэхийг зорьсон, олон жил ярьсан том төсөл. 1990-ээд оноос хойш Монголд лам, бөө хоёроос илүү зүйл үгүй байлаа. Мухар сүсэг гэгчид бүгд автсан. Юун их соёл, юун шинжлэх ухааныг үгүйсгэсэн ийм нэг хэсэг байсан. Үүний хажуугаар ёс заншлыг мэдэхгүй хэрнээ мэддэг юм шиг аягладаг хүмүүс олон байсан. Манай “Монсудар” хэвлэлийн газраас “Ёс заншлын тайлбар толь” гаргасан. Уг тольд эрдэмтдийг ажиллуулъя гэтэл нэг нь ч тэнцээгүй. Тийм учраас хэлбэр хөөсөн хүмүүс гэж би боддог. Одоо манай улсад ёс заншлын тухай хамгийн голтой, үнэн бүтээл бол Х.Нямбуу гуайн толь. Өөр зүйл юу ч байхгүй. Одооны энэ эрдэмтэд ямар ч мэдлэггүй. Их сургуулийн дипломыг мөнгөөр худалддаг болчихсон. Ний нуугүй хэлэхэд Ш.Чоймаа гуай монгол бичгээр хувийн бизнес хийж байна шүү дээ.

-Монгол бичгийг төрийн хэрэглээ болгох Ерөнхийлөгчийн зарлиг, УИХ-ын хууль хүртэл гарсан. Энэ нэг сайн хэрэгжихгүй байх шиг?

-Монгол бичгийг бүх нийтээр сурах тухай хэдэн Ерөнхийлөгчийн зарлиг, хэдэн УИХ, Засгийн газрын зарлиг, хууль, тогтоол, шийдвэр гарав. Түүнээс ямар нь хэрэгжив. Гаргаж болох бүхий л хууль журмыг гаргасан. Өнөөдөр монголчууд бүгд монгол бичиг сурах уу, энэ бичгийг төрийн хэрэглээ болгох нь зөв юм уу, бидэнд үүнийг сурах чухал чадвар мөн үү, энэ нь орчин үед нийцэх үү гэдгийг бодох ёстой. Тогтоол шийдвэр, хууль болгоны цаана маш их мөнгө гарсан. Тэр мөнгө зөвхөн үүнийг ярьдаг хүмүүсийн халаас руу орсон. Магадгүй энэ нь төсөл хэлбэрээр мөнгө олох нэг хэлбэр ч байж мэдэх юм. Энэ нь бизнес болчихсон. Үүнтэй холбоотойгоор монгол хэлний хичээл орхигдчихсон. Хамгийн сонирхолгүй хичээл болсон.

-Монгол бичиг, монгол хэлний хичээл гэж заадаг. Харин энэ хичээлийг хүүхдүүд сурахгүй байгаад гол асуудал нь байгаа юм биш үү.  Сурч мэдэх нь хувь хүний өөрийн асуудал. Төр үүнийг заавал сур гээд шаардах ёстой гэж үү?

-Монгол бичиг сурч мэдэх нь хувь хүний асуудал мөн. Хэрвээ сургуульд үүнийг заа гэж буй бол энэ нь төрийн бодлогоор дамжин хэрэгжих ёстой. Тэрнээс биш хувь хүн монгол бичиг сурна гэхэд хориглох ёсгүй шүү дээ. Хэрвээ монгол бичгийг төрөөс ЕБС-д заавал заахаар оруулж өгсөн байвал үүний цаана ямар нэгэн зорилго агуулж байгаа гэсэн үг. Энэ хэрэгжих ёстой. Уламжлал, ёс заншил бол хамгийн чухал зүйл юм шүү гэдэг ойлголтоор дамжуулж хэсэг бүлэг хүмүүсийн бодож санаж буй зүйлийг тэрэн дээрээ бичээд энэ нь хэрэгжихгүй байгаа юм биш үү гэж хараад байна. Ахиад л үүнийгээ хэрэгжүүлэх гээд яваад байна. Арван жилийн дараа үүнээсээ дор байдалтай болчихсон байна.

-Үүнийг та яаж тодорхой болгох ёстой хэмээн харж байна вэ?

-Эх хэлний боловсролыг сургууль, цэцэрлэгийн хичээлийн хөтөлбөрт оруулах ёстой. Монгол хэлээрээ илүү харилцах ёстойг эх хэлний боловсрол гэж байгаа юм.  Энэ бүхэн бодлогоор хэрэгжих ёстой. Гудамжны хаяг хүртэл талаас илүү нь гадаад нэр хаягтай байна. Энэ чинь тэр хүмүүсийн буруу биш. Эх хэлний бодлого төрөөс хэрэгжихгүй байгаа учир ийм байдалтай байна. Монгол хэлний хичээл хамгийн сонирхолгүй хичээл болчихсон.

-Яагаад сонирхолгүй хичээл болчихсон гэж. Одоо ч монгол хэл, бичгийн хичээл суурь боловсролын сургалтын хөтөлбөрт байгаа шүү дээ. Харин ч илүү цагаар заадаг юм биш үү?

-Өнөөдөр эх хэлээр бичигдсэн сурах бичиг байхгүй. Тэр ном, сурах бичгийг зохиох чадалтай хүмүүс нь аль эрт үхээд дууссан. Хүүхдийн дуу, шүлэг зохиол бичдэг хүн хамгийн доод цалин авч байна. Ийм ойлголт байгаа учир хүүхэд рүү чиглэсэн зүйл хийгдэхгүй. Хүүхдийн нас, сэтгэхүйд тохирсон ном, сурах бичиг байхгүй учраас том хүний дуу дуулж, том хүний кино үздэг. Хүүхдэд зориулсан сэдэв алга гэсэн үг. Гэтэл гадны орнууд хүүхдэд зориулсан зүйлсийг ямар их хийдэг юм бэ,  яасан гоё юм бэ гэж дуу алдмаар, атаархмаар. Социализмын үед төрийн бодлогоор хүүхдийн дуу, шүлгийн ном гаргаж байсан. Ингэж оюуны суурийг тарьж, хамгаалж ирсэн юм. Одоо эх хэлний боловсрол тун их үгүйлэгдэж байгаа.

-Монгол Улсын Ерөнхийлөгчийн дэргэд Төрийн хэлний бодлогын зөвлөл гэж бий. 2015 онд батлагдсан “Монгол хэлний тухай хууль”-аар 2021 он гэхэд бүх албан байгууллагууд гадна хаягаа монгол бичгээр бичих заалт орсон. Ийм зүйлсийг бодлогоор хийж байгаа нь хүчгүй сул гэж үзээд байна уу, эсвэл буруу гэж үзээд байна уу?

-Ерөнхийлөгчийн дэргэдэх Төрийн хэлний бодлогын зөвлөл Ц.Элбэгдоржийн үед юу ч хийгээгүй, одоо ч хийдэггүй хэвээрээ байгаа. Тэр байтугай ямар нэгэн юм хийе гэхэд хариу ч өгдөггүй ийм л газар. Тэд нартай би олон удаа харьцаж байсан. Тэд монгол хэлийг хөгжүүлэх сэтгэл, зүтгэл байхгүй.

-Хийсэн зүйл гэвэл Хэлний бодлогын зөвлөлөөс эрхлэн гаргасан “Монгол хэлний толь” байна. Үүнийг бүх нийтээр дагаж байгаа. Энэ ажил биш гэж үү?

-Хэлний бодлогын зөвлөлийн хийсэн ажил нь уран бичлэгийн уралдаан л зарладаг. Тэр толийг манайх лав дагахгүй. Тэгж ярих юм бол зөв бичгийн толийг бид анх гаргасан. Монголчууд бүгд нэг дүрмээр бичих хэрэгтэй гээд бүх мэргэжилтнүүдийг цуглуулаад зөв бичгийн дүрэмтэй, тольтой болох гээд суусан. Ярьж тохиролцоод яг гаргах гэсэн чинь тухайн үеийн Боловсролын сайд байсан Ё.Отгонбаяр гэдэг хүн дундуур орж ирээд тасалдуулсан. Хийсэн ажил нь 700 үг журмалсан. Тэр 700 үгээс улбаатай мэргэжлийн бүх салбарын үг, хэллэгүүд замбараагүй болчихсон. Тэр алдааг хэлэхээр тоогоогүй. Хүчээр гаргаад монгол хэлийг самарчихсан. Өнөөх журмалсан үгсийг нь манайх гаргасан толиндоо оруулаад хэвлэсэн чинь манай толийг нуучихсан. Гэтэл тэр 700 үг болохоо байсан. Хоёр жилийн өмнө өнөөх 700 үгээ ахиад сольж Ерөнхийлөгч Х.Баттулгын таалалд нийцүүлж хэвлэсэн. Ингэж л төр монгол хэлээрээ тоглож байна даа.

-Таны хэлсэнчлэн монгол хэлний олон толь гарч байгаа ч бид тавин жилийн өмнөх Ц.Дамдинсүрэн гуайн толийг л гол болгодог хэвээрээ?

-Уучлаарай хө, Ц.Дамдинсүрэн гуайн толь одоо үеэ өнгөрөөсөн. Тавин жилийн өмнөх ганц толиор монгол хэлийг битгий хэмж. Хэл хөгжих ёстой. Би эх хэлний хөгжлийн асуудал ярьж байна. Герман улсад жишээ нь таван жил тутам таван мянган шинэ үг хэлний сангаа баяжуулдаг.  Нэг удаа С.Дулам гэдэг доктор  Гадаад яаманд болсон нэг хуралдаанд очоод үг хэлсэн. Түмэн хүн цуглачихаад байхад халим гэдэг үгний тухай гучин минут ярьсан. Гэтэл манайд халим байхгүй. Уг нь хэлний хөгжлийн тухай асуудлыг хөндөх ёстой.

-Эх хэлээ сурах ёстой хэмээн байнга ярьж, хууль гаргадаг ч дорвитой гадаад хэл, англи хэл рүү хошуурдаг. Энэ зөв үү?

-Ганцхан жишээ хэлье. Гадаад хэлэндээ сайн нэг охин Японд сурч байжээ. Эхний жилдээ гайгүй. Хоёр, гурав дахь жилээсээ сургууль, хичээлдээ муудаж эхэлсэн. Аав нь багшаас нь асуусан чинь “Танай охин эх хэлээ сайн сураагүй учраас ингэж байна” гэсэн. Тэгэхээр эх хэлээ сайн сураагүй бол  гадаад хэл сурах  хэрэггүй. Гудамжаар нэг англи хэлтэй залуучууд байна. Их сургууль төгссөн гээд ажилгүй. Тэд юм орчуулах гэхээр монгол хэлээр сайн орчуулж чаддаггүй. Эх хэлний боловсролтой хүн гадаад хэлийг сайн сурдаг байхгүй юу. Чи гадаад хүнтэй сайн ярьдаг байлаа гээд эх хэлний боловсролгүй бол энэ улс оронд хэрэггүй. Монгол хэлний тухай хууль гээд байгаа. Тэр хуульд бид саналаа өгсөн ч хүлээж аваагүй л дээ. Тэр батлагдсан хуульд бизнесийн агуулгатай заалтууд их байдаг юм. Жишээ нь Ш.Чоймаа багш МУИС-ийн төгсөх курсийн ангийн бүх оюутнууд дипломын монгол бичгийн хувилбарт гарын үсэг зурна. Өөр хэн ч биш. Нэг залууг шавиа болгоод авчихна. Түүгээрээ өөрийнхөө гаргах номын хамаг ажлыг хийлгүүлж зарчихаад дараа нь “Одоо чи миний өвийг залгамжил” гэдэг. Хайран сайхан залуугийн хөгжих боломжийг тэгж хааж боодог. Энэ бол багш шавийн холбоо биш. Өөрийнхөө замаар л оруулж байгаа хэлбэр.

-Танайд ажиллаж буй орчуулагчдийн чадвар ямар байна?

-Манай орчуулагч нар гадаадаас монгол руу хөрвүүлдэг. Бид хамгийн гайгүйг нь ажиллуулахыг зорьдог. Хамгийн бэрхшээлтэй зүйл бол монгол хэлний найруулга маш их үгүйлэгдэж байна. Орчуулга хийнэ гэдэг нэг хүний ажил биш. Олон шат дараатай. Номонд шууд ойлгогдохгүй хэсэг байвал тэмдэглэж яваад дахин засдаг. Тийм учир манай номнууд шууд бэрхшээлгүй түг таг биш шууд ойлгогдохоор хэвлэгддэг гэж би боддог. Ганц орчуулга бус болсон болоогүй номын зохиолчид, сэтгүүлчид ч үг хэллэг ядуу.

-Сэтгүүлчдийг үг хэллэг, найруулга, үгийн сонголтын хувьд ядруухан болсон гэдэгтэй санал нийлнэ. Энэ бүхний буруутан таныхаар хэн бол?

-Сэтгүүлчдийн хэрэглэж буй монгол хэлний үг үнэхээр ядуурсан. Мэдээж тийм боловсрол олгосон сургуулийн багш нарын буруу. Түүний цаад буруутан нь төр.  Асуудлыг цогцоор нь шийдье  гэхээр төр хүлээн авдаггүй, төрийн бодлого нь хүлээн зөвшөөрдөггүй. Нийгмийн харилцаа хэл дээр тогтдог. Хамгийн чухал зүйл тоо биш эх хэл шүү дээ. Хэлний боловсролыг одоо ойлгох цаг болсон. Монголд тайван амгалан байна. Ийм байгаа дээр нь эх хэлнийхээ тусгаар тогтнолыг бататгах ёстой.

Улстөрч сэтгүүл 05 сарын шинэ дугаар хуулбарлахыг хориглоно.