Улсын Их Хурлын Хүний эрхийн дэд хорооны дарга С.Эрдэнэболд болон Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Баасанжаргал нар өнөөдөр (2024.11.18) Хүний эрхийн Үндэсний Комисст ажиллаж, гишүүн тус бүрийн үйл ажиллагаатай танилцав.

Тус дэд хороо 2024 оны 10 дугаар сарын 29-ний өдрийн хуралдаанаараа 2024-2025 оны үйл ажиллагааныхаа төлөвлөгөөг баталсан бөгөөд 19 зорилт бүхий тус төлөвлөөний дагуу энэхүү уулзалтыг зохион байгуулж байгаа юм.

Уулзалтын эхэнд дэд хорооны дарга С.Эрдэнэболд “Улсын Их Хурлын дарга Д.Амарбаясгалан хүн төвтэй үзэл санаа бүхий, нийгмийн хурдацтай хөгжлийн шаардлагад нийцсэн, иж бүрэн зохицуулалттай хууль эрх зүйн орчныг бүрдүүлэх “ГУРВАН ТӨГӨЛДӨРШИЛ”-ийг санаачилж, энэ дагуу Улсын Их Хурал 2024-2028 оны стратеги төлөвлөгөөгөө батлаад байна” хэмээгээд энэ талаар дэлгэрэнгүй мэдээлэл өгөв. Мөн 2024 оны 11 дүгээр сарын 26-ны өдөр улс орон даяар Бүгд Найрамдах Улсыг тунхаглаж, Анхдугаар Үндсэн хууль баталсны 100 жилийн ойг тэмдэглэх бөгөөд энэ хүрээнд хүндэтгэлийн хуралдаан тэргүүтэй ёслолын арга хэмжээнүүд төлөвлөн ажиллаж байгаа талаар, Хүний эрхийн олон улсын өдрийн хүрээнд зохион байгуулах арга хэмжээний талаар мэдээлэл өгөв.

Улсын Их Хурлын Хүний эрхийн дэд хороо нь хүний эрх, эрх чөлөөний баталгаа, өршөөл, цагаачлал, иргэний харьяаллын бодлогын асуудлыг эрхэлдэг. Энэ чиг үүргийнхээ дагуу Хүний эрхийн Үндэсний Комисстой нягт хамтран, уялдаатай ажилладаг онцлогтойг С.Эрдэнэболд дарга дурдаад өнөөгийн байдлаар Монгол Улсад нэн тулгамдаад буй хүний эрхийн зөрчлүүд, тэдгээрийг шийдвэрлэх арга замын талаар зөвлөлдөхөөр энэхүү уулзалтыг төлөвлөн, зохион байгуулж байгаа гэв.

Ийнхүү уулзалт эхэлж, тус Комиссын бүрэн эрх, чиг үүрэг, үйл ажиллагааны талаар Хүний эрхийн Үндэсний Комиссын дарга Д.Сүнжид танилцууллаа. Комисс хуулиар хүлээсэн чиг үүргээсээ гадна Хүний эрх хамгаалагчийн эрх зүйн байдлын тухай, Хүний хувийн мэдээлэл хамгаалах тухай зэрэг бусад хуулиар хүлээсэн чиг үүргийн давхардал их болж буйг анхаарах шаардлагын талаар танилцуулсан. Комиссын гишүүд цар тахлын дараахан буюу 2020 онд нээлттэй сонгон шалгаруулалтаар томилогдсон бөгөөд тухайн үеэс хойш иргэдээс ирүүлсэн санал гомдол, түүний мөрөөр болон гишүүдийн санаачилгаар хийсэн хяналт, шалгалт, 2021-2024 оны үйл ажиллагааныхаа талаар дэлгэрэнгүй танилцууллаа.

Тус Комисс үйл ажиллагаагаа явуулах хугацаандаа Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 23 илтгэлийг танилцуулсан бөгөөд энэ хүрээнд Үндсэн хуулийн Арван зургадугаар зүйлд заасан Монгол Улсын иргэний баталгаатай эдлэх 18 үндсэн эрх, эрх чөлөөний хэрэгжилтийн талаар илтгэдэг. Нэгтгэн дүгнэхэд ажил мэргэжлээ чөлөөтэй сонгох, хөдөлмөрийн аятай нөхцөлөөр хангуулах, цалин хөлс авах, амрах, хувийн аж ахуй эрхлэх эрхийн асуудлыг 23 удаа буюу илтгэл бүр дээр хөндсөн байна. Халдашгүй, чөлөөтэй байх эрхийн хэрэгжилтийн талаар 17 илтгэлд, эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах, орчны бохирдол, байгалийн тэнцэл алдагдахаас хамгаалуулах эрхийн хэрэгжилтийн талаар 19 илтгэлд дурдагддаг байна. Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн асуудал, иргэний болон улс төрийн эрхийг хангахад Монгол Улс анхаарал хандуулах шаардлагатай хэмээв.  

Хүний эрхийн Үндэсний Комисс нь НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөрт дурдагддаг 10 бүлэг буюу гомдол гаргах боломж хомс, гачигдалд өртдөг, оршин байгаа газрынхаа хувьд, эсхүл боловсролын түвшний хувьд гэх зэрэг нөхцөл байдлаасаа шалтгаалаад гомдол гаргаад, эрхээ хамгаалуулах чадваргүй бүлгийг анхаарч ажиллахын зэрэгцээ өөрсдийн зүгээс сэжигтэн, шүүгдэгч, яллагдагч; хүний эрх хамгаалагч; хэлний цөөнхийн асуудалд онцгой анхаарч ажилладаг гэв.

Үргэлжлүүлэн Д.Сүнжид дарга Комиссын бүтэц, орон тооны талаар болон чадавхыг бэхжүүлэх шаардлага, түүнчлэн стратеги зорилтууд, бүс нутгийн болон олон улсын түвшний хамтын ажиллагааны талаар танилцуулж, уулзалтад оролцогчид энэ хүрээнд тодруулга хийж, санал солилцлоо.

Дараа нь Комиссын гишүүн бүр тус тусын үйл ажиллагааны талаар мэдээлэл танилцууллаа. Тухайлбал, Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн талаар Комиссын дарга Д.Сүнжид, Жендэрт суурилсан хүчирхийллийн талаар Комиссын гишүүн Х.Мөнхзул танилцуулсан юм.

Эдийн засаг, нийгэм, соёлын эрхийн хүрээнд хөдөлмөрлөх эрхийн зөрчлийн асуудлаар иргэд гол төлөв ханддаг байна. Тулгамдаж буй асуудал нь ажилгүйдэл, ядуурал, иргэдийн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах эрхийн зөрчил, боловсролын хүртээмж, чанар болон нийгмийн үйлчилгээний асуудал бөгөөд эдгээрийг нэгтгэвэл нийгмийн тэгш бус байдал гүнзгийрч байгаа гэв. Иймд Засгийн газар, Улсын Их Хурал, Хүний эрхийн Үндэсний Комисс болон шийдвэр гаргах бүх түвшиндээ тэгш бус байдлыг бууруулахад анхаарах ёстой гэдгийг Д.Сүнжид дарга тэмдэглэлээ.

Комиссын гишүүн Х.Мөнхзул илтгэлийнхээ эхэнд Монгол Улсад гэр бүлийн хүчирхийлэл, хүн худалдаалах, бэлгийн хүчирхийлэл, ажлын байрны дарамт зэрэг жендэрт суурилсан хүчирхийлэлтэй тэмцэх хууль эрх зүйн орчин, тогтолцоо бүрдсэн ч хуулийн хэрэгжилт сул байгааг танилцуулсан. Улсын хэмжээнд гэр бүлийн хүчирхийллийн улмаас үйлдэгдсэн гэмт хэргийн тоо жил ирэх тусам өсөх хандлагатай байгааг дурдаж, онцолж анхаарах шаардлага байгааг танилцуулсан. Энэ төрлийн хүчирхийлэл үйлдэгчид оногдуулж буй хариуцлага гэр бүлийн өвөрмөц онцлог, хэрэгцээнд нийцэхгүй, үр дүнгүй, оновчгүй байгаагийн зэрэгцээ холбогдох хуулиудын хэрэгжилтийг хангахад шаардлагатай хөрөнгийг төсөвт тусгадаггүй зэрэг шалтгааныг дурдсан. Үргэлжлүүлэн тэрбээр энэ төрлийн гэмт хэрэг, зөрчилд оногдуулж буй хариуцлагыг оновчтой болгож өөрчлөх, шаталсан хариуцлагын тогтолцоог бий болгох хувилбаруудыг танилцуулсан юм. Комиссын гишүүн Х.Мөнхзул, технологи ашиглан үйлдэгдэж буй жендэрт суурилсан хүчирхийллийн талаар мөн танилцууллаа. Цахим орчинд охид, эмэгтэйчүүдийн эмзэг байдлыг улам нэмэгдүүлсэн дэлхий дахинд шинээр гарч ирж буй сорилт болж байгааг тэмдэглэсэн. Технологийн хурдацтай хөгжил нь жендэрт суурилсан хүчирхийлэл үйлдэх шинэ сувгуудыг нээж, шинэ хэлбэрүүдийг бий болгож байгааг хэлээд 2022, 2023 онд хүүхдийн тусламжийн 108 утсанд “цахим дарамт (цахим дээрэлхэлт гэх мэт)”-д өртөж байгаагаа мэдээлж, бүртгүүлсэн тоо баримтыг танилцуулав. Манай улсын хуульд технологи ашиглан үйлдэгдэж буй жендэрт суурилсан хүчирхийллийн талаарх нэр томьёонууд тусгагдаагүй, нарийвчлан тодорхойлоогүйгээс үүдэн гэмт хэрэгтнүүд ял завших, үргэлжлүүлэн хүмүүсийг хохироох шалтгаан, нөхцөлийг бүрдүүлдэг гэв.

Хүүхдийн эрх, хамгааллын талаар Комиссын гишүүн Ж.Хунан, Хууль сахиулах үйл ажиллагаан дахь хүний эрхийн асуудлын талаар Комиссын гишүүн Б.Энхболд танилцуулав.

Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 23 илтгэлийн 16-д хүүхдийн эрхийн асуудлыг тусгасан байдаг бөгөөд хүүхдийн тодорхой эрхүүдийг хангах чиглэлээр сүүлийн жилүүдэд ахиц гарц байгаа талаар дурдсан. Комисст ирэх хүүхдийн эрхийн зөрчлийн талаарх гомдол, өргөдлийн тоо нэмэгдэж байгаа гэв. Үргэлжлүүлэн энэ хүрээнд хийсэн хяналт, шалгалтын талаар танилцуулж, сургалт, судалгаа, Монгол Улс дахь хүний эрх, эрх чөлөөний байдлын талаарх 20, 21 дэх илтгэл дэх холбогдох агуулга, зөвлөмжийн талаар мэдээлэл өгсөн. Мөн тэрбээр 2023 онд Комисс, Нийгмийн хамгаалал, хөдөлмөрийн яамтай хамтран явуулсан нээлттэй хяналт шалгалтын талаар дэлгэрэнгүй танилцуулсан юм. Нэн тэргүүнд хүүхэд хамгааллын чиглэлээрх төсөв, хөрөнгийг шаардлагатай хэмжээнд хуваарилдаггүй, мөн багш, нийгмийн ажилтан, сэтгэл зүйч тэргүүтэй хүний нөөцийн хомсдол нь хүүхдийн эрхийн зөрчлийн суурь шалтгаан болдог байна. Түүнчлэн бүртгэл, хяналт хангалтгүй, нийтээрээ хүүхдийн эрхийг хангах, хамгаалах чиглэлд анхаарал хандуулдаггүй, зам тээврийн осол бол бас гэмт хэргийн улмаас нас барж байгаа хүүхдийн тоо, хүний бэлгийн эрх чөлөө халдашгүй байдлын эсрэг гэмт хэргийн улмаас хохирсон хүүхдийн тоо ноцтой түвшинд байгааг Комиссын гишүүн Ж.Хунан танилцуулав. Хүүхдийн эрүүл аюулгүй орчинд амьдрах, сурч боловсрох, хөгжих эрхийг хангах асуудлыг орхигдуулсан цөөнгүй жишээг тэрбээр дурдаад, холбогдох арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай төсвийг улсын болон орон нутгийн төсөвт тусгаж байх шаардлагын талаар танилцуулсан.

Комиссын гишүүн Б.Энхболд танилцуулгынхаа хүрээнд хууль сахиулах салбар дахь хүний эрх, эрх чөлөөг хангах чиглэлээр ХЭҮК-ын хэрэгжүүлж буй арга хэмжээ, иргэний шударгаар шүүлгэх эрхийн талаар, төрийн цэргийн байгууллага дахь хүний эрхийн асуудлаар мэдээлэл танилцууллаа. Комисс 2020-2024 оны стратегийн баримт бичигтээ хүний эрхэд суурилсан хууль сахиулах ажиллагааны үр нөлөөг дээшлүүлэх зорилтыг дэвшүүлж, холбогдох арга хэмжээг төлөвлөн, хэрэгжүүлж байгаа гэв. Энэ хүрээнд хууль сахиулах ажиллагаанд дагаж мөрдөж буй хууль тогтоомж, дүрэм, журам болон практик хэрэглээг хүний эрхийн хандлагын үүднээс боловсронгуй болгох, ДХИС-ийн Цагдаагийн сургууль, Ахлагчийн сургууль, Удирдлагын сургууль, Шүүхийн шийдвэр гүйцэтгэлийн сургуулийн хичээлийн хөтөлбөрт хүний эрхийн зарчимд нийцүүлэн дүн шинжилгээ хийсэн, үнэлэх аргачлал боловсруулсан, хөгжүүлэх, багш суралцагчдыг бэлтгэх, цагдаагийн алба хаагчдад хүний эрх, жендерийн тэгш байдлын сургалт зохион байгуулж байгаа гэв. Үргэлжлүүлэн тэрбээр иргэний шударгаар шүүлгэх эрхийн талаар мэдээлэл танилцуулж, ХЭҮК-ын хүлээн авч шийдвэрлэсэн хүний халдашгүй чөлөөтэй байх эрхтэй холбоотой гомдол, мэдээлэл, тэдгээрийн дагуу хийсэн хяналт, шалгалтын талаар танилцуулав. Комисст иргэд, аж ахуйн нэгж байгууллагаас 2021 онд 1188 гомдол, мэдээлэл ирүүлсний 123 буюу 10,3 хувь, 2022 онд 925 гомдол, мэдээлэл ирүүлсний 67 буюу 7,2 хувь, 2023 онд 685 гомдол, мэдээлэл ирүүлсний 57 буюу 8,3 хувь нь Цагдаагийн байгууллага, алба хаагчийн үйл ажиллагаатай холбоотой байдаг байна. Цагдаагийн байгууллагын харьяа газар хэлтэст 2021 онд 25, 2022 онд 3 хяналт  шалгалт хийсэн бол 2023 онд 9 удаагийн урьдчилан сэргийлэх үзлэг хийжээ. Цагдаагийн байгууллагын үйл ажиллагаатай холбоотой асуудлаар хүний эрхийн зөрчлөөс урьдчилан сэргийлэх чиглэлээр 14 зөвлөмж, хүний эрхийн зөрчлийг таслан зогсоох, арилгуулахаар Комиссын гишүүний 5 шаардлагыг хүргүүлжээ.

Комисс өнгөрсөн хугацаанд цэргийн дүрмийн бус харьцааны талаар хоёр удаа томоохон судалгаа хийж Монгол Улс дахь Хүний эрх, эрх чөлөөний талаарх 2007 оны 6 дахь илтгэл, 2022 оны 21 дэх илтгэлд тус тус тусгажээ. Цэргийн алба хаагчийн хөдөлмөрлөх эрхийн нөхцөл байдлыг тусгаж, тодорхой санал зөвлөмж бүхий 8 удаагийн суурь судалгааг хийсэн байна. Төрийн цэргийн анги байгууллагад 133 удаа хяналт шалгалт зохион байгуулж илэрсэн хүний эрхийн зөрчлийг таслан зогсоох, урьдчилан сэргийлэх зорилгоор 30 удаагийн 80 гаруй заалт бүхий шаардлага, зөвлөмжийг эрх бүхий байгууллага, албан тушаалтанд хүргүүлжээ.

Сүүлийн 3 жилийн байдлаар давхардсан тоогоор 3000 гаруй цэргийн алба хаагчдад хүний эрхийн сургалт, соён гэгээрлийн үйл ажиллагаа явуулж, тогтмол ажиллах үүрэг бүхий зэвсэгт хүчний 47 сургагч багшийг бэлтгэсэн гэв. Үргэлжлүүлэн Комиссын гишүүн Б.Энхболд хууль сахиулах үйл ажиллагаан дахь хүний эрхийг хангах чиглэлээр цаашид авч хэрэгжүүлэх арга хэмжээний талаарх саналаа танилцууллаа.

Эрүү шүүлтээс урьдчилан сэргийлэх асуудал эрхэлсэн гишүүн Я.Цэлмэн үйл ажиллагааныхаа талаар танилцуулсан. Эрүүдэн шүүхийн эсрэг мөрдөн шалгах бие даасан бүтэц байгуулах, Эрүүдэн шүүх болон бусад хэлбэрээр хэрцгий, хүнлэг бусаар хүний нэр төрийг доромжлон харьцаж, шийтгэхийн эсрэг конвенцын 22 дугаар зүйлд нэгдэж Монгол Улсын иргэн энэ төрлийн гомдол, хүсэлтээ НҮБ-ын Эрүүдэн шүүхийн эсрэг хороонд гаргах эрхийг нээх, улмаар эрүүдэн шүүлтийн улмаас хохирсон иргэдийн хохирлыг барагдуулахтай холбоотой зохицуулалтыг сайжруулах, хүний эрх, эрх чөлөөний талаарх мэдлэг мэдээллийг агуулсан үндэсний хэмжээний сургалтын хөтөлбөр боловсруулах шаардлагын талаар танилцуулсан. Түүнчлэн тэрбээр үйл ажиллагааны төсвийн талаар мэдээлэл өгч, саналаа илэрхийлж байв.

Комиссын гишүүн бүрийн танилцуулгатай холбогдуулан Хүний эрхийн дэд хорооны дарга С.Эрдэнэболд, Улсын Их Хурлын гишүүн Х.Баасанжаргал нар асуулт асууж, хариулт аван, холбогдох чиглэлээр санал солилцсон юм